شاید باور نکنید اما این دقیقاً همان نظری است که برخی از دانشمندان، مدتی است آن را مطرح کرده اند. اما صحبت از «روح زمین» ، آن هم از سوی دانشمندان - و نه مثلاً سرخپوستان - بسیار غیرمنتظره به نظر می رسد. اگر شما هم کنجکاو شدید، با این داستان واقعی همراه شوید . . .
***
در یک بعد از ظهر پاییزی در سال ،1965 یک دانشمند انگلیسی به نام دکتر جیمز لاولاک که برای سازمان فضایی آمریکا (ناسا) کار می کرد، در دفتر کارش در کالیفرنیا نشسته بود و به سؤالاتی فکر می کرد که مدت ها ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده بود. این سؤالات، همگی به موضوع شگفت انگیز استمرار «حیات» در سیاره ما بازمی گشت.یکی از این سؤالات، در مورد مناسب ماندن شرایط حیات در دریاها بود. همان طور که می دانید صدها میلیون سال است که آب باران، سطح زمین را می شوید و مواد معدنی را در خود حل کرده و به دریاها می ریزد. سپس این آب، دوباره از سطح دریا تبخیر شده و بازهم به صورت باران درمی آید. اما با توجه به آنکه این چرخه، میلیون ها سال متوالی ادامه داشته، پس باید تاکنون آب دریاها از نمک، اشباع شده بود و همگی دریاها به شوره زار تبدیل می شدند اما چنین اتفاقی رخ نداده است.
و اما یک سؤال دیگر: «چرا با اینکه چند میلیارد سال از شکل گیری سیاره زمین گذشته است، اما هنوز هم گازی نظیر اکسیژن - که به شدت فعال است - در آتمسفر آن وجود دارد؟ چرا طی این مدت بسیار طولانی، این گاز فعال (که در ضمن، برای استمرار حیات در سیاره ما ضروری است)، با عناصر دیگر ترکیب نشده و از حالت آزاد خارج نشده است؟»
چنین سؤالاتی مدت ها بدون پاسخ مانده بود اما اینک لاولاک معتقد بود که پاسخی برای همگی این پرسش ها پیدا کرده است. او بر این باور بود که تمامی این اتفاق ها نشانه ای از حضور نیرویی است که سیاره ما را در بر گرفته است، نیرویی که توانایی تغییر سیارات را دارد، نیرویی شگفت انگیز که به صورت «حیات» متجلی می گردد. لاولاک، این نیرو را «گایا» نام گذاشت که برگرفته از نام یونانی «الهه زمین» است.
ارائه نظریه «گایا» منجر به تحولات وسیعی در دیدگاه انسان نسبت به طبیعت شد. بدین ترتیب، جنبشی اساساً علمی به نام «جنبش زیست محیطی» شکل گرفت که در واقع، نوعی بازگشت به طبیعت بود. بر همین مبنا، مکاتب معنوی جدیدی در دهه 1960 ایجاد شدند و نگاه «معبدگونه» به طبیعت را دوباره مطرح کردند، نگاهی که لزوم «احترام به طبیعت» را بار دیگر زنده کرد.
گایا چه می گوید؟
برای اینکه ببینیم نظریه گایا چه دیدگاه جدیدی را در مورد «حیات» در سیاره ما مطرح می کند، بهتر است ابتدا نگاهی به دیدگاه پیش از آن بیندازیم. تا پیش از مطرح شدن نظریه گایا، دیدگاه متعارف زیست شناسان (به عنوان طبیعت شناسان عصر جدید) برای تبیین فرآیند شکل گیری و تحول حیات در سیاره ما، مبتنی بر نظریه ای بود که ریشه در قرن نوزدهم داشت، یعنی نظریه تحول داروینی.
بر اساس این نظریه که توسط چارلز داروین، طبیعت شناس مشهور انگلیسی مطرح شده بود، حیات و موجودات زنده، خود را با شرایط محیطی سیاره ای که در آن بسر می برند، تطبیق می دهند. به عبارت دیگر، در این دیدگاه، موجودات زنده، در تعامل با سیاره خود، صرفاً تأثیرپذیر هستند. اما گایا، دیدگاه کاملاً جدید و گسترده تری را مطرح نمود.
بر اساس گایا، موجودات زنده فقط جزئی از یک فرآیند کلی تر «حیات» در سیاره ما هستند. به عبارتی، این «کل سیاره زمین» است که زنده محسوب می شود و هریک از موجودات، در واقع همانند سلول های این موجود زنده هستند. بدین ترتیب، نه تنها موجودات از محیط سیاره خود تأثیر می پذیرند (نظریه داروین) بلکه بر این محیط نیز به گونه ای تأثیر می گذارند که فرآیند حیات، در کل سیاره همچنان استمرار بیابد.
گایا و علم
اما از آنجائی که لاولاک یک دانشمند بود و گایا را به عنوان یک نظریه علمی مطرح کرده بود، باید با استفاده از شواهد علمی و معتبر نیز از نظریه خود دفاع می کرد. او اولین نظریاتش را در مورد «سیاره زنده» در 1965 منتشر نمود و سعی کرد تا بر مبنای نظریه گایا، ترکیبات آتمسفری موجود زمین و علت عدم ازبین رفتن اکسیژن آزاد در جو را (که برای استمرار حیات زمین ضروری است) توضیح دهد. وی بر همین مبنا، حتی طرحی را برای جستجوی حیات در سایر سیارات ارائه نمود.
در 1970 بود که لاولاک، همکاری خود را با زیست شناسی به نام لین مارگولیس آغاز نمود. مارگولیس که از محققان دانشگاه بوستون بود به نظریه گایا علاقه مند شده بود. وی معتقد بود که احتمالاً میکروارگانیزم هایی نظیر باکتری ها، در طی میلیون ها سال گذشته، نقش مهمی در تعامل حیات با سیاره ما ایفا کرده اند و بنابراین، مطالعه بر روی آنها، شواهد بیشتری را برای تأیید صحت نظریه گایا بدست خواهد داد.
بر مبنای همین مطالعه بود که لاولاک توانست اولین پیش بینی خود را بر اساس نظریه گایا مطرح کند . این پیش بینی مربوط به ترکیبات گوگرد (سولفور) بود که عنصری حیاتی برای ارگانیزم های زنده محسوب می شود.
در آن زمان همه می دانستند که ترکیبات سولفات (اکسید گوگرد) توسط باران از خاک شسته شده و در اقیانوس ها جمع می شود. اما بر اساس گایا، باید سیاره ما به گونه ای عمل کند که با بازگرداندن این عنصر مهم به خاک، استمرار حیات را تضمین نماید. لاولاک معتقد بود که این عمل باید توسط باکتری هایی انجام شود که در اقیانوس ها زندگی می کنند.
بدین ترتیب، لاولاک برای اثبات صحت پیش بینی خود، یک سفر دریایی تحقیقاتی را آغاز نمود و همین سفر بود که منجر به دیدگاه جدید علم نسبت به «چرخه گوگرد» در زمین شد. لاولاک کشف کرد که تجزیه جلبک های دریایی توسط باکتری ها در اقیانوس ها منجر به آزاد شدن گازی به نام «دی متیل سولفید» می گردد.
این گاز، نقش مهمی را در شکل گیری ابرها در آسمان ایفا می کند. بدین ترتیب و با بارش ابرها، سولفور دوباره به خاک بازمی گردد تا موجودات خشکی بتوانند از آن استفاده کنند. از سوی دیگر، همین بارش، منجر به شستن مواد معدنی از خاک و انتقال آن به اقیانوس ها نیز می شود که این خود، تغذیه جلبک های دریایی را تأمین می کند.
این کشف، در واقع تأیید محکمی بود بر صحت نظریه گایا و به خوبی نشان داد که موجودات زنده در زمین، تنها تحت تأثیر (و مقهور) محیط پیرامون خود نیستند بلکه بر محیط نیز تأثیر می گذارند. آنها - به عنوان سلول های یک موجود زنده بسیار بزرگ تر _ به گونه ای عمل می کنند که استمرار «حیات» در کل سیاره ممکن شود.
به عبارتی و در یک نگاه کلی، «زمین مادر» با چرخه های شگرف و هماهنگ خود، منجر به استمرار حیات در تمامی سیاره می شود.
پس از این موفقیت، لاولاک شروع به ارائه نمونه های جالب دیگری برای تحکیم صحت نظریه خود کرد. به عنوان مثال، او نمونه ای از میکروب های اولیه را یافت که با رسوب دادن نمک در حاشیه سواحل کم عمق دریاها، در طول میلیون ها سال از شور شدن بیش از حد آب جلوگیری کرده اند . . .
این تلاش ها نهایتاً از اواخر دهه ،1970 جای نظریه گایا را به عنوان یک نظریه علمی در میان دانشمندان جهان باز کرد. شبیه سازی های رایانه ای اخیر نیز بیش از پیش بر صحت این نظریه دلالت دارند. دکتر جیمز لاولاک 86 ساله معتقد است که اکنون حتی اشخاصی که زمانی از مخالفان سرسخت گایا بودند نیز این نظریه را جدی گرفته اند، نظریه ای که زنده بودن زمین را در ذهن انسان زنده کرد.
منبع: Focus magazine
